10/06/2013
Ο Roland Barthes αναφέρει πως μία εικόνα είναι πολυσημική, δηλαδή σε ένα σημαίνον μπορεί να αντιστοιχούν πολλά σημαινόμενα. Σημαίνον είναι η διανοητική αναπαράσταση ενός υλικού ερεθίσματος και σημαινόμενο είναι η έννοια που αντιστοιχεί σε αυτό το σημαίνον[1].
Δύο όροι που περιγράφουν τη σχέση μεταξύ του σημαίνοντος και του σημαινόμενου είναι η καταδήλωση και η συμπαραδήλωση [2, 3]:
- Καταδήλωση είναι η διαδικασία αντιστοίχισης νοήματος πρώτου επιπέδου, η αρχική σχέση σημαίνοντος-σημαινόμενου. Η καταδήλωση περιγράφει την εξ ορισμού, κυριολεκτική ή κοινής λογικής σημασία του σημείου.
- Συμπαραδήλωση είναι η διαδικασία αντιστοίχισης νοήματος δεύτερου επιπέδου. Η συμπαραδήλωση αναφέρεται στους κοινωνικο-πολιτιστικούς και προσωπικούς συνειρμούς (ιδεολογικούς, συναισθηματικούς κ.λπ.). Οι συμπαραδηλώσεις σχετίζονται με παράγοντες όπως τάξη, ηλικία, φύλο και εθνικότητα και υπόκεινται όχι μόνο στην κοινωνικο-πολιτιστική μεταβλητότητα αλλά και σε ιστορικούς παράγοντες.
Όπως αναφέρεται στον Chandler «αυτό που είναι σημαίνον ή σημαινόμενο εξαρτάται αποκλειστικά από το επίπεδο στο οποίο διεξάγεται η ανάλυση: ένα σημαινόμενο σε ένα επίπεδο μπορεί να γίνει σημαίνον σε άλλο επίπεδο» [2]. Για παράδειγμα στο χρώμα κόκκινο, η καταδήλωση, δηλαδή η κυριολεκτική σημασία του σημείου είναι: “κόκκινο” σημαίνει το χρώμα του αίματος. Γενικά, τα χρώματα είναι καταρχάς φορείς πληροφοριών που αντλούνται από την πραγματικότητα. Η συμπαραδήλωση, δηλαδή η συνειρμική σημασία του κόκκινου είναι: πάθος, κίνδυνος, θυμός κ.ά.
Σε ένα άλλο παράδειγμα, όπου έχουμε έναν κόκκινο κύκλο, η καταδήλωση είναι: ένας κύκλος που έχει χρώμα κόκκινο. Συνειρμικά, όμως, θα μπορούσε ο κόκκινος κύκλος να συνδέεται με την εικόνα του ανατέλλοντος ηλίου. Για τους Ιάπωνες, όμως, ο κόκκινος κύκλος έχει και άλλο επίπεδο σημασίας αφού η εικόνα του ανατέλλοντος ηλίου γίνεται σημαίνον με σημαινόμενο την εθνική τους σημαία, επομένως ο κόκκινος κύκλος αποκτά συμβολικό νόημα, που δεν είναι καθόλου προφανές, ούτε ατομικό, αλλά συνδέεται με κοινωνικό-πολιτιστικούς συνειρμούς.
Στην αφίσα για το φεστιβάλ γαλλόφωνου κινηματογράφου (2004) το λευκό χρώμα αντιστοιχεί στο φως ενώ το μαύρο στο σκοτάδι, δηλαδή, λευκό και μαύρο αποτελούν καταρχάς φορείς πληροφοριών που αντλούνται από την πραγματικότητα. Η συνειρμική σημασία του λευκού και του μαύρου, ορίζεται με τη βοήθεια του ματιού και της κίνησης των χεριών, σε συνδυασμό με τη λέξη “κινηματογράφος”. Έτσι, το λευκό συμβολίζει την οθόνη του κινηματογράφου, στην οποία βλέπει ο θεατής, αυτό που προηγουμένως έχει δει ο σκηνοθέτης, ενώ το μαύρο συμβολίζει τη σκοτεινή αίθουσα του κινηματογράφου. Επιπλέον, το μπλε, το λευκό και το κόκκινο λόγω της θέσης τους και της συσχέτισής τους, σε συνδυασμό με τη λέξη “γαλλόφωνου” υποδηλώνουν τη γαλλική σημαία και συμβολίζουν τη Γαλλία. Το μάτι είναι του θεατή που βλέπει στην οθόνη, ταυτόχρονα όμως είναι και το μάτι του σκηνοθέτη που δημιουργεί το πλαίσιο-κάδρο μέσα από το οποίο κατευθύνει την παραγωγή του έργου του.
Όμως, πόσο ικανός είναι ο θεατής να κατανοήσει τα συμπαραδηλούμενα νοήματα της παραπάνω αφίσας;
Οι εικόνες αφηγούνται ιστορίες, αλλά και ο θεατής πρέπει να έχει τη διάθεση και την ικανότητα να “τις ακούσει” [3]. Δηλαδή με λίγα λόγια πρέπει να έχει τη γνώση. Η σημερινή εποχή δεν “θέλει” τη γνώση για να μην υπάρχει η ικανότητα. Η μάθηση και η μνήμη αποτελούν δύο σημαντικούς παράγοντες που καθορίζουν την αντιληπτική ικανότητα του καθενός. Όσο πιο λίγα γνωρίζει κανείς τόσο πιο εύκολα επηρεάζεται η αντίληψη του. Γιατί η άποψή του διαμορφώνεται σύμφωνα με αυτά που του πλασάρουν.
Η κυβέρνηση έχει ήδη αρχίσει να διαμορφώνει το κλίμα του μέλλοντος. Ανάκαμψη, θετική έκθεση αξιολόγησης, πρωτογενές πλεόνασμα, εντυπωσιακός ρυθμός ανάπτυξης, αύξηση του τουρισμού, έξοδος από την κρίση, αισιοδοξία… Δεν λέω, είμαι κι εγώ αισιόδοξος άνθρωπος, αλλά αυτά μου μοιάζουν σαν το σενάριο της νέας ταινίας που θα βγει στους κινηματογράφους λίγο πριν τις επόμενες εκλογές. Στις αίθουσες θα μοιράζεται το πρόγραμμα της κυβέρνησης (διαφημιστικό έντυπο) με υποσχέσεις και δεσμεύσεις. Το σενάριο έχει ήδη αρχίσει να γράφεται. Η ταινία θα μιλάει για “αλήθειες”, με γεγονότα βγαλμένα από τη ζωή. Θα δείχνει τα αποτελέσματα της πάταξης της φοροδιαφυγής, το σχέδιο δράσης για τις “μαϊμού” συντάξεις, τα έργα στην Ολυμπία οδό, την εδραίωση του Πειραιά στον διεθνή χάρτη μεταφορών και τόσα άλλα που καλό είναι να μην τα πω και μάθετε το “έργο”. Ηθοποιοί πολλοί, αλλά θα αποκαλύψω τον έναν, τον Pretend(ότι τα ξ)eri όλα. Πάντα ήθελε να γίνει ηθοποιός, το λέει και το όνομά του (pretend=προσποιούμαι). Βέβαια δεν φταίει αυτός, οι “άλλοι” του δίνουν τον ρόλο. Σαν θεατές θα παρακολουθήσουμε τις αναλύσεις, τα στατιστικά, τα διαγράμματα, τα νούμερα, νούμερα, νούμερα, που εντύπωση μού κάνει το πόσοι πολλοί καταφέρνουν και τα συγκρατούν και τα αναφέρουν στις συζητήσεις τους.
Ορισμένοι θα πουν: «το ξέρω το έργο, δεν θα γίνω θεατής, πρέπει να δράσω, να αντιδράσω». Και θα δώσουν αγώνες και μάχες. Ο σκηνοθέτης του παραπάνω έργου το γνωρίζει αυτό. Η δουλειά του είναι άλλωστε. Έτσι στήνει το φακό του σε κάθε πορεία και απεργία, κάνει τις δικές του λήψεις, το μοντάζ, βάζει τους υπότιτλους και έτσι έχει και τον κακό της ιστορίας, που επιβάλλεται να έχει μία ταινία επιστημονικής φαντασίας. Και από την άλλη έρχεται ο καλός, ο ήρωας που θα σώσει τη χώρα! Ο οποίος έχει σπουδάσει την υποκριτική τέχνη πολύ καλά. Από τη Βουλή μιλά για την υποκριτική εμμονή της Αριστεράς: «Διότι, αν η Αριστερά ψάχνει “κακούς” για να καταγγείλει, καλό θα είναι να κοιτάξει και λίγο στον καθρέφτη της» (28-02-2012). Μα είναι τόσο καλός ηθοποιός (δεν θα πω ποιος) που όλοι οι υπόλοιποι (αυτοί με τους αγώνες) μοιάζουν κομπάρσοι.
Τελικά, θα αναρωτηθείς, τι να γίνω θεατής ή κομπάρσος; Τίποτα από τα δύο. Γίνε σκηνοθέτης. Το μάτι που σε κοιτάζει στην αφίσα ας είναι το δικό σου. Δες την πραγματικότητα από τη δική σου σκοπιά. Αλλά πρώτα απ’ όλα ψάξε, μελέτησε, μάθε την ιστορία των προγόνων σου και τη δική σου. Κι όταν έρθει η ώρα που στο ένα χέρι θα έχεις το ψηφοδέλτιο, στο άλλο να κρατάς τα αποδεικτικά στοιχεία: το χαρτί της απόλυσης, τον λογαριασμό της ΔΕΗ, το φύλλο της επίταξης, ένα γράμμα από την Αυστραλία, ένα βιβλίο για το φασισμό… και αποφάσισε. Τι; Δεν ξέρω. Προσπαθώ να γράψω το σενάριό μου. Μαθαίνω για να έχω την ικανότητα να αποφασίσω…
Δημοσιεύθηκε στο independent.gr
Πηγές:
- Barthes, R. (1997). Εικόνα – Μουσική – Κείμενο. Αθήνα: Πλέθρον.
- Chandler, D. (1999). Σημειωτική για αρχαρίους. Διαθέσιμο από <http://www.mcm.aueb.gr/ment/semiotics/semiotic.html>
- Βιθυνός, Κ., Δασκαλοθανάσης, Ν., Λυκούδης, Μ. & Λυμπεράκης Α. (2002). Οπτική Επικοινωνία, Η Τέχνη και η Επικοινωνία στις Γραφικές Τέχνες, Τόμος Β΄. Πάτρα: ΕΑΠ.