12/09/2017
O Γάλλος ζωγράφος Henri Rousseau (1844-1910), θωρείται ο μεγαλύτερος ίσως από τους αυτοδίδακτους ναΐφ ζωγράφους όλων των εποχών. Ήταν γνωστός και ως “Le Douanier” (Ο Τελώνης), γιατί για πολλά χρόνια εργαζόταν ως υπάλληλος στο τελωνείο του Παρισιού. Ο Rousseau άρχισε να ζωγραφίζει ερασιτεχνικά, λίγο μετά το 1870. Μη έχοντας κάποια τυπική κατάρτιση, δεν ήταν σε θέση να προβλέψει το μέγεθος της επιτυχίας, η οποία οφείλεται στο πρωτότυπο στυλ του, στο ιδιαίτερο όραμά του και τις φανταστικές εικόνες του. Η παιδική απλότητα των μορφών του και η φαντασία των θεμάτων του αποτέλεσαν πραγματική αποκάλυψη για μια σειρά από καλλιτέχνες που αναζητούσαν νέα εκφραστικά μέσα. Ωστόσο, ο ζωγράφος δεν φιλοδοξούσε να εκληφθεί ως πρωτοπόρος καλλιτέχνης, αλλά απλούστατα να συμπεριληφθεί στο καλλιτεχνικό κατεστημένο. Στο έργο του, η λεπτομερής περιγραφή των ρεαλιστικών στοιχείων δίχως προοπτική ακολουθία, η οποία κινείται σε έναν δισδιάστατο χώρο με παραμυθένια ατμόσφαιρα, αποπνέει ένα ποιητικό μυστήριο που προοιωνίζεται τον σουρεαλισμό.
Ο γαλλικός όρος ναΐφ, που χαρακτηρίζει τον Rousseau ως ζωγράφο, δηλώνει την κατηγορία των καλλιτεχνών οι οποίοι δημιουργούν αυθόρμητα, χωρίς καμία εικαστική παιδεία, έξω από τα πλαίσια των καθιερωμένων πολιτιστικών και καλλιτεχνικών αξιών. Η λέξη ναΐφ σημαίνει απλοϊκός, αφελής, αμόρφωτος, πρωτόγονος. Οι ναΐφ εργάζονται ατομικά και εκφράζουν ο καθένας την προσωπική του αισθητική, αισθησιακή ή ονειρική πραγματικότητα, μακριά από αναζητήσεις και προβληματισμούς γύρω από θέματα ύφους ή έκφρασης.
Στα έργα του Rousseau, παρουσιάζονται ανθρώπινοι τύποι σε σκηνές της καθημερινής ζωής, που απεικονίζονται συνήθως μετωπικά, ή σκηνές ολότελα φανταστικές από ζούγκλες με άγρια θηρία, που ο ζωγράφος δεν τα είχε δει ποτέ. Ο Rousseau αναφερόταν στις ποικιλόχρωμες εικόνες των εξωτικών τοπίων και στις εικόνες της ζούγκλας ως “μεξικάνικα τοπία”, και ισχυριζόταν ότι τις αντίκρισε κατά τη στρατιωτική του θητεία στις πιο μακρινές περιοχές του Μεξικού. Στην πραγματικότητα όμως, πηγή έμπνευσής του αποτέλεσαν τοποθεσίες πολύ κοντά στην κατοικία του, για παράδειγμα ο ζωολογικός και ο βοτανικός κήπος του Παρισιού που συνήθιζε να επισκέπτεται τακτικά. Επιπλέον, ο καλλιτέχνης εμπνεόταν από εικονογραφήσεις βιβλίων και περιοδικών που αντέγραφε συχνά.
Οι εξωτικές σκηνές του Rousseau, όπως αυτή στον πίνακα Εύθυμοι κωμικοί (The Merry Jesters, 1906, 145.70 x 113.30 cm, Philadelphia Museum of Art), αποτελούν συνήθως συνθέσεις δίχως προοπτική, όπου η βλάστηση πνίγει οποιαδήποτε αίσθηση βάθους. Το σημαντικότερο στοιχείο τους είναι οι τεράστιες διαστάσεις των φυτών και οι παράλογες μεγεθύνσεις τους σε σύγκριση με τις μορφές των ζώων -ή των ανθρώπων όπου εμφανίζονται- που μοιάζουν παγιδευμένες στο περιβάλλον τους. Το φανταστικό στοιχείο στην τέχνη του Rousseau πηγάζει από τον τρόπο προσέγγισης των αντικειμένων του που, ενώ απεικονίζονται ρεαλιστικά, είναι καθ’ όλα αντιφατικά, καθώς ο ζωγράφος προσπαθούσε να αντιγράψει όσο το δυνατόν με μεγαλύτερη ακρίβεια τα στοιχεία των έργων του, αλλά μεμονωμένα.
Σε αυτό το εξαιρετικό έργο του Rousseau, μια ομάδα από γενειοφόρους πιθήκους και ένα τροπικό πουλί κοιτάζουν με προσοχή τον θεατή, σαν ένας ξαφνικός ήχος να έχει μόλις διακόψει το παιχνίδι τους. Οι πίθηκοι στο προσκήνιο συγκεντρώνονται σε ομάδα, ένα αναποδογυρισμένο μπουκάλι αδειάζει το περιεχόμενό του μπροστά τους, ενώ πιο πίσω, ένας μοναχικός πίθηκος αγκαλιάζει έναν κορμό δέντρου από φόβο. Η κωμική συμπεριφορά των πιθήκων είναι κατά κύριο λόγο χιουμοριστική. Ωστόσο, το παράλογο χιούμορ της εικόνας έρχεται σε αντίθεση με την ανησυχητική ματιά των ζώων και την παγωμένη ακινησία της σκηνής. Οι αόριστα εκπληκτικές εκφράσεις λειτουργούν για να υπογραμμίσουν το χάσμα μεταξύ του θεατή και της σκηνής που παρουσιάζεται. Η κωμικοτραγική εντύπωση αποτελεί χαρακτηριστικό του όψιμου έργου του καλλιτέχνη.
Ο Rousseau καταγράφει την ονειρική πολυτέλεια της ζούγκλας καλύπτοντας σχεδόν ολόκληρο τον καμβά με μια αδιαπέραστη κουρτίνα πλούσιας βλάστησης, που διαχωρίζει τον θεατή από τα ζώα και του αρνείται οποιαδήποτε αίσθηση σωματικής εισόδου στην εικόνα. Το πλέγμα τροπικών φύλλων και φυτών είναι ζωγραφισμένο σε φωτεινά χρώματα και το φύλλωμα μοιάζει να τρεμοπαίζει σαν βρίσκεται κάτω από τα φώτα μιας σκηνής. Οι πίνακες του Rousseau έχουν συχνά αναφερθεί ως σκηνικά, λόγω της διαστρωμάτωσής τους με δισδιάστατα σχήματα, κατά τρόπο ώστε να παρομοιάζονται με επίπεδα θεατρικά τοπία.
Το ποτό στον συγκεκριμένο πίνακα είναι το γάλα, το οποίο ναι μεν δεν είναι spirit, είναι όμως ένα “drink in art” που, επιπλέον, χρησιμοποιείται -το ίδιο και παράγωγά του- στη δημιουργία cocktail. Ο Rousseau χρησιμοποιεί το γάλα, ένα φυσικό προϊόν διατροφής, τοποθετημένο σε ένα μπουκάλι, για να υποδηλώσει το ανθρώπινο στοιχείο. Το μπουκάλι μαζί με την ξύστρα πλάτης και το ραβδί που κρατά ο πίθηκος στα δεξιά, αποτελούν τα τρία στοιχεία με τα οποία εισάγεται ο ανθρώπινος παράγοντας στην εικόνα. Ίσως με αυτόν τον τρόπο ο καλλιτέχνης να θέλει να αναφερθεί στην εκτέλεση “ψυχαγωγικών” προγραμμάτων σε ζωολογικούς κήπους, από ζώα που διδάσκονται να κάνουν “ανθρώπινα” πράγματα, για να διασκεδάσουν την κοινωνία. Η ερμηνεία αυτή ενισχύεται από τον τίτλο του έργου και τη θεατρική απόδοση της σύνθεσης -του σκηνικού και της συμπεριφοράς των πιθήκων.
Ο Rousseau τιμήθηκε από όλους τους εκπροσώπους μεταγενέστερων κινημάτων, του κυβισμού, του εξπρεσιονισμού και του σουρεαλισμού. Το 1908, κατά τη διάρκεια ενός γεύματος που διοργάνωσαν προς τιμήν του ο Guillaume Apollinaire και ο Pablo Picasso, ο Rousseau είπε προς τον δεύτερο: «Κύριε Πικάσο, είμαστε οι δύο μεγαλύτεροι καλλιτέχνες της εποχής μας: εσείς στο αιγυπτιακό ιδίωμα, κι εγώ στο μοντέρνο».
Πηγές:
http://www.philamuseum.org/collections/permanent/51097.html
http://www.19thc-artworldwide.org/spring07/135-henri-rousseau-jungles-in-paris
Λυδάκης, Στ. & Βογιατζής, Τ. (1990). Σύντομο Λεξικό Όρων της Ζωγραφικής. Αθήνα: Μέλισσα.
Ρηντ, Χ. κ.ά. (1986). Λεξικό Εικαστικών Τεχνών. Αθήνα: Υποδομή.
Τόμος 28: Ρουσό στο Art Gallery (2003). DeAgostini Hellas