Το καλοκαίρι που πέρασε, είχα τη χαρά και την τύχη να βρεθώ στο Λονδίνο και να επισκεφθώ την έκθεση Charmed lives in Greece – Ghika, Craxton, Leigh Fermor στο Βρετανικό Μουσείο*. Το αφιέρωμα εστίασε στη φιλία τριών σημαντικών δημιουργών του 20ου αιώνα, του Έλληνα ζωγράφου Νίκου Χατζηκυριάκου-Γκίκα (1906-1994), του Βρετανού ζωγράφου John Craxton (1922-2009) και του Βρετανού συγγραφέα Sir Patrick Leigh Fermor (1915-2011). Οι τρεις άντρες συναντήθηκαν στο τέλος του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου και συνδέθηκαν με στενούς δεσμούς φιλίας, ξοδεύοντας μεγάλο μέρος της επακόλουθης ζωής τους στην Ελλάδα. Ο χρόνος που πέρασαν μαζί και η κοινή τους αγάπη για τον ελληνικό κόσμο ήταν θεμελιώδης για τη δημιουργική τους πορεία, καθώς αγκάλιασαν τα αξιοθέατα, τους ήχους, τα χρώματα και τους ανθρώπους της ελληνικής ζωής. Μαζί συνεισέφεραν σε μια χρυσή εποχή αγγλοελληνικής καλλιτεχνικής και λογοτεχνικής συνεργασίας.
Η έκθεση, που περιελάμβανε έργα τέχνης, φωτογραφίες, επιστολές και προσωπικά στοιχεία, ήταν επικεντρωμένη σε τέσσερις βασικές τοποθεσίες – Ύδρα, Καρδαμύλη, Κρήτη και Κέρκυρα- όπου οι τρεις φίλοι έζησαν και πέρασαν χρόνο μαζί. Οι περιοχές αυτές καταγράφουν την ιστορία της αξιοθαύμαστης φιλίας τους και τον τρόπο με τον οποίο οι άνθρωποι και τα τοπία της Ελλάδας είχαν μεγάλη επιρροή στα έργα τους. Στο παρόν άρθρο θα σταθώ στον καλλιτέχνη που χρειάστηκε να μεταβώ στη γενέτειρά του για να τον γνωρίσω και, ιδιαίτερα, να μάθω για το έργο του που ήταν τόσο στενά συνδεδεμένο με τη δική μου χώρα.
Ο John Craxton γεννήθηκε στο Λονδίνο, σε μια μεγάλη μποέμικη οικογένεια. Ήταν κυρίως αυτοδίδακτος, παρακολούθησε μαθήματα σε πολυάριθμα σχολεία και σχολές και ποτέ δεν εξασφάλισε “επίσημα” προσόντα στη ζωή του. Η απόδρασή του στην Ελλάδα, το 1946, έφερε την απελευθέρωσή του – για τις επόμενες έξι δεκαετίες ανακάλυψε το φως, τη ζωή και τα τοπία του Αιγαίου. Ζούσε μία τόσο καλή ζωή, ζώντας φθηνά και πολύ κοινωνικά, που πολλοί αμφέβαλλαν ότι δούλευε. Στην πραγματικότητα, αναδείκνυε την ελληνική του ζωή στις εικόνες του.
Ο Craxton μετακόμισε οριστικά στην Κρήτη το 1960 και εγκαταστάθηκε σε ένα βενετσιάνικο σπίτι στο λιμάνι των Χανίων, όπου σχεδίαζε πορτρέτα ποιμένων και ναυτικών και σκηνές τοπικής ζωής. Οι θορυβώδεις ταβέρνες του λιμανιού, του επέτρεψαν να ζωγραφίζει τους ναυτικούς που έρχονταν και έφευγαν και που απολάμβανε τη συντροφιά τους. Όπως είπε κάποτε: «Μπορώ να δουλέψω καλύτερα σε μια ατμόσφαιρα όπου η ζωή θεωρείται πιο σημαντική από την τέχνη, και τότε θεωρώ ότι είναι δυνατόν να νιώθω ένα πραγματικό πρόσωπο». Το σκοτεινό σύννεφο που κρεμόταν πάνω από το έργο του στην Αγγλία, μεταμορφώνεται μπροστά στο ελληνικό τοπίο, και η παλέτα του αλλάζει σε καθαρό μπλε, πράσινο και λευκό. «Το φως στην Ελλάδα είναι υπέροχο σε σχέση με το γκρι πάπλωμα που καλύπτει το Λονδίνο», έλεγε ο ζωγράφος. «Στην Κρήτη, υπάρχει τόσο φως, που μπορώ να χρησιμοποιήσω ακριβώς την ποσότητα που χρειάζομαι».
Ένα από τα κυριότερα έργα του Craxton που μπορούσε να απολαύσει κανείς στην έκθεση, είναι η Νεκρή Φύση με τρεις ναύτες (Still Life with Three Sailors, 1980-1985, 122 x 151 cm, Private collection, UK), ένας πίνακας-αποτέλεσμα όλων όσων αναζήτησε, βίωσε και έμαθε ο ζωγράφος στην Ελλάδα σε συνδυασμό με την αλληλεπίδρασή του με τους φίλους του. Κοιτάζοντάς τον πιο προσεκτικά, παρατηρεί κανείς μερικά ενδιαφέροντα χαρακτηριστικά:
1. την υπογραφή του καλλιτέχνη, που εμφανίζεται στο πακέτο των τσιγάρων, 2. τον αριθμό “85” πάνω στο μπουκάλι, ο οποίος συνδέεται με το έτος ολοκλήρωσης του πίνακα, 3. την τοποθεσία “Κρήτη”, όπου δημιουργήθηκε, και 4. την ταμπέλα στο επάνω μέρος του έργου, όπου διαβάζουμε “ΑΠΑΓΟΡΕΥΟΝΤΑΙ ΤΑ ΣΠΑΣΙΜΑΤΑ ΕΚ ΤΟΥ ΝΟΜΟΥ 4000”(!). Η απαγόρευση αναφέρεται στο Νομοθετικό Διάταγμα του 1959 “περί καταστολής αξιοποίνων τινών πράξεων”, που συμπληρώθηκε με το ένα και μοναδικό (!) άρθρο του Νομοθετικού Διατάγματος 74 του 1968 και που αναφέρει:
Μετά το Άρθρο 384 του Π.Κ. τίθεται διάταξη του υπ’ αριθ. 384α ως εξής:
Καταστολή φθορών που προκαλούν το κοινό αίσθημα.
Όποιος δημόσια ή μέσα σε καταστήματα ή σε κέντρα ή σε άλλους τόπους διασκέδασης προσιτούς στο κοινό, όπου προσφέρονται κάθε είδους εδέσματα ή ποτά, προκαλεί ή διεγείρει με οποιονδήποτε τρόπο το κοινό αίσθημα, καταστρέφοντας ή βλάπτοντας ή με άλλο τρόπο καθιστώντας ανέφικτη τη χρήση κινητών πραγμάτων (ξένων ή όχι) έστω και με τη συναίνεση ή την ανοχή του κυρίου ή κατόχου τους ή των υπευθύνων του καταστήματος ή του κέντρου, τιμωρείται με φυλάκιση μέχρι έξι μηνών.
Με το 384α ποινικοποιήθηκε το σπάσιμο πιάτων, ένα ελληνικό έθιμο που είναι συνδεδεμένο με το κέφι, το γλέντι και το ξεφάντωμα. Χρειάστηκε να περάσουν 42 (!) χρόνια για να καταργηθεί το εν λόγω άρθρο, με την αιτιολόγηση ότι η διάταξη δεν απηχεί καμία πραγματική αντεγκληματική ανάγκη και φέρει παρωχημένο ιδεολογικό στίγμα. Άλλωστε, η έννοια “κοινό αίσθημα” είναι υποκειμενική και αόριστη, και τα όριά της αλλάζουν ανάλογα με την εποχή, τον τρόπο διασκέδασης, το χώρο και φυσικά τους θαμώνες.
Στον αινιγματικό πίνακα του Craxton, οι τρεις ναύτες είναι αφοσιωμένοι στα τοπικά εδέσματα και ποτά. Απολαμβάνουν το φαγητό, το κρασί, τις σκέψεις τους. Τους ενώνει το αίσθημα της φιλίας, των αντιλήψεων για την εργασία τους, της συνήθειας να βρίσκονται μαζί. Τους συνδέουν τα αισθήματα του οργανισμού, καθώς μοιράζονται τις ίδιες γεύσεις, οσμές, υφές και εμπειρίες. Συσχετίζονται ακόμα και τα συναισθήματά τους, μέσα σε αυτόν τον ενιαίο χώρο που τους περιβάλλει. Ό,τι τους απασχολεί, βρίσκεται μέσα στο ποτήρι με το κρασί που και οι τρεις κρατούν, κανείς όμως δεν το κοιτά. Ίσως να τα έχουν μόλις “σπάσει” και ο καλλιτέχνης να αποτυπώνει μία στιγμή αμηχανίας και τσακωμού! Ποιος θα μπορούσε να μετρήσει τι προκαλεί το “κοινό αίσθημα” σε αυτήν την περίπτωση;
Οι πίνακες του Craxton αποκαλύπτουν αυτό που έχει χαρακτηριστεί ως πιο ανθρωπιστική προσέγγιση στις απεικονίσεις της κρητικής ζωής. Και είναι η ουσία της ζωής που εμπλουτίζει το έργο του, σε συνδυασμό με μια ενέργεια φωτός και χρώματος.
*Η έκθεση, που διήρκησε από 8 Μαρτίου έως 15 Ιουλίου 2018, διοργανώθηκε από τη Λεβέντειο Πινακοθήκη, σε συνεργασία με το Μουσείο Μπενάκη και το Craxton Estate.
Πηγές:
- https://www.britishmuseum.org/pdf/BM_Press_Release_-_Charmed_lives_in_Greece.pdf
- https://blog.britishmuseum.org/charmed-lives-in-greece/
- https://www.telegraph.co.uk/culture/art/art-reviews/10547295/John-Craxton-Fitzwilliam-Museum-review.html
- http://www.osbornesamuel.com/artists/john-craxton/
- ΦΕΚ: 233A/1959 – 311A/1968 – 218A/2010