23/01/2018
Ο Willem Kalf (1619-1693), Ολλανδός ζωγράφος νεκρών φύσεων, δούλεψε κυρίως στο Άμστερνταμ και ζωγράφιζε σχεδόν πάντα αντικείμενα πολυτελείας. Σκεύη από ασήμι, χρυσό ή κινέζικη πορσελάνη, χαλιά, φρουτιέρες, βάζα και ποτήρια είναι ζωγραφισμένα με ζεστά, φωτεινά χρώματα, και λάμπουν καθώς προβάλλουν από ένα σκοτεινό φόντο. Οι πίνακες του Kalf διακρίνονται για τις συνθετικές και ιλουζιονιστικές τους αρετές. Ο καλλιτέχνης εξέτασε σχεδόν επιστημονικά τον τρόπο με τον όποιο το φως επιδρά στις διάφορες επιφάνειες, το πώς αντανακλά και διαθλάται σε αυτές. Μελέτησε τις αντιθέσεις και τις αρμονίες της υφής, των σχημάτων και των χρωμάτων και προσπάθησε να πετύχει νέες αρμονίες ανάμεσα στα αντικείμενα.
Ο όρος “Νεκρή φύση” αναφέρεται στη ζωγραφική αντικειμένων (κατά κανόνα οικιακής χρήσης) ιδωμένων από μικρή απόσταση. Γνωστή ήδη από την ανατολική τέχνη και τα ελληνικά και ρωμαϊκά ψηφιδωτά, συχνά χρησιμοποιείται συμβολικά ή υπαινικτικά. Στη Δύση εμφανίστηκε μόλις τον 16ο αιώνα και άνθησε κυρίως στη Φλάνδρα του 17ου αιώνα. Ο κλάδος της νεκρής φύσης αποτελεί ίσως τον πιο “ειδικευμένο” κλάδο της ολλανδικής ζωγραφικής. Ήταν έργα κατάλληλα για τραπεζαρίες και σίγουρα έβρισκαν αγοραστή. Το θέμα στον πίνακα, όμως, ήταν λιγότερο σημαντικό απ’ όσο πίστευαν τότε, καθώς αποτελούσαν κάτι περισσότερο από μαρτυρίες των απολαύσεων του φαγητού. Αντανακλούσαν τη σκέψη του καλλιτέχνη, τις προτιμήσεις, τις χαρές και επομένως τις διαθέσεις του. Στις νεκρές αυτές φύσεις οι ζωγράφοι διάλεγαν όποια αντικείμενα τους άρεσε να ζωγραφίζουν και τα τοποθετούσαν στο τραπέζι κατά βούληση. Έγιναν έτσι ένα θαυμάσιο πεδίο για πειραματισμούς, που βοήθησαν τους καλλιτέχνες να λύσουν συγκεκριμένα προβλήματα. Ακριβώς όπως ασήμαντες λέξεις μπορούν να αποτελέσουν το κείμενο ενός ωραίου τραγουδιού, έτσι και με ασήμαντα αντικείμενα μπορεί να γίνει μια τέλεια εικόνα.
Ο πίνακας Νεκρή φύση, με το Κέρας της Συντεχνίας των Τοξοτών του Αγ. Σεβαστιανού (Still Life with the Drinking-Horn of the Saint Sebastian Archers’ Guild, Lobster and Glasses, περ. 1653, 86.4 x 102.2 cm, The National Gallery, London) δίνει μια γεύση της επιδεικτικότητας που χαρακτήριζε τις συναντήσεις των ολλανδικών συντεχνιών, οι οποίες περιγράφονται στα χρονογραφήματα της εποχής ως γαστρονομικά όργια γεμάτα πλούτο. Στην Ολλανδία του 17ου αιώνα, συντεχνίες όλων των ειδών σχηματίζονταν για την παροχή βοήθειας και προστασίας στα μέλη τους. Στερούμενοι μιας εξ αίματος αριστοκρατικής καταγωγής, οι πιο υψηλοί ολλανδικοί κοινωνικοί κύκλοι εδραίωναν την ανωτερότητά τους στο ευρύτερο κοινωνικό περιβάλλον μέσω της σύνδεσής τους με τα ανώτερα επαγγελματικά σώματα. Η διαχείριση ή η προεδρία μιας τέτοιας οργάνωσης σήμαινε αναγνώριση κύρους, και αυτό το κύρος επιδεικνυόταν με έργα τέχνης που προορίζονταν για τη διακόσμηση των κεντρικών γραφείων.
Στο φόντο του αναφερόμενου πίνακα απεικονίζεται το συμβολικό κέρας που χρησιμοποιείτο για σπονδές και προπόσεις. Το κέρας, που ήταν φτιαγμένο από κέρατο βουβάλου, είναι τοποθετημένο σε μία ασημένια βάση όπου παρουσιάζεται ο Άγιος Σεβαστιανός, προστάτης των τοξοτών, δεμένος σε ένα δέντρο ως στόχος δύο Ρωμαίων στρατιωτών. Στο πάνω μέρος της βάσης, ένα λιοντάρι κρατά μία ασπίδα με το οικόσημο του Άμστερνταμ. Ο πίνακας ανατέθηκε πιθανότατα από ένα μέλος της συντεχνίας των τοξοτών του Άμστερνταμ. Το κέρας χρονολογείται στο 1565 και βρίσκεται σήμερα στο Amsterdam Museum.
Ο καλλιτέχνης έχει επιλέξει τα εικονιζόμενα αντικείμενα για το εξαιρετικό χρώμα και την υφή τους. Το παιχνίδι του φωτός πάνω στον αστακό, το ποτήρι, το χαλί και το κέρατο, αναδεικνύει τις διαφορετικές επιφάνειες. Ένας σύγχρονος θεατής θα είχε αναγνωρίσει τα αντικείμενα ως ακριβά είδη πολυτελείας που μόνο οι πλούσιοι θα είχαν τη δυνατότητα να διαθέτουν. Ωστόσο, συμβολίζουν την πολυτέλεια της γης τονίζοντας ταυτόχρονα τη σύντομη διάρκεια σε αυτή. Το ξεφλουδισμένο λεμόνι υποδηλώνει το πέρασμα του χρόνου και το αναπόφευκτο του θανάτου. Επιπλέον, η θέση του λεμονιού τόσο επάνω στο τραπέζι όσο και εκτός αυτού, προς τον χώρο μας, δίνει την εντύπωση ότι μπορούμε να το φτάσουμε και να το γευθούμε, υπενθυμίζοντάς μας τις απολαύσεις της ζωής, που όμως διαρκούν λίγο.
Το 1797, ο Γερμανός ποιητής Johann Wolfgang von Goethe έγραψε ότι μέσω των έργων του Kalf μπορεί κανείς να κατανοήσει «με ποιον τρόπο η τέχνη είναι ανώτερη της φύσης και τι το πνεύμα του ανθρώπου μεταδίδει σε αντικείμενα όταν τα βλέπει με δημιουργικά μάτια … αν έπρεπε να επιλέξω μεταξύ χρυσών αγγείων και εικόνας … θα επέλεγα την εικόνα».
Δεν θα μπορούσα παρά να συμφωνήσω με το σχόλιο του Goethe για τα δημιουργικά μάτια, και όχι μόνο για το έργο του Kalf. Στον χώρο του αλκοόλ, παρατηρούμε τις νεκρές φύσεις των φωτογράφων, που απεικονίζουν κυρίως μπουκάλια και ποτήρια με αποστάγματα. Εξαιρετικές φωτογραφημένες νεκρές φύσεις φιλοξενούνται στο huntingspirits.tv συνοδεύοντας πληθώρα άρθρων. Τέτοιες είναι οι εικόνες του Βαγγέλη Πατσιαλού, οι οποίες χαρακτηρίζονται από μία μοναδική χρήση του φωτός και της φόρμας-αντιφόρμας. Κι άλλοτε, συναντάμε υπέροχες φωτογραφίες σε βιβλία με αλκοολούχα ποτά, όπως π.χ. για τη δημιουργία cocktail.
Οι φωτογράφοι ασχολούνται με τον τρόπο που ξεπροβάλλουν τα αντικείμενα (ποτήρια, μπουκάλια, εργαλεία, επιφάνειες κ.λπ.) μέσα από ένα σκούρο ή και εντελώς φωτεινό φόντο, αλλά και με το πώς το φως αντανακλά και διαθλάται, δημιουργώντας ατμοσφαιρικές λάμψεις και σκιές. Συνεργάζονται μεν με τους ειδικούς των αποσταγμάτων για την πρόταση σερβιρίσματος και την επιλογή ανάμεσα από αμέτρητα ποτήρια που ταιριάζουν ή/και συνδέονται με το αλκοολούχο περιεχόμενο. Πειραματίζονται δε με τις γωνίες λήψης, και “παίζουν” με τα χρώματα, τα σχήματα και τις υφές, αποδίδοντας συνθέσεις άρτιας αισθητικής, λύνοντας -όπως ο Kalf- τα δικά τους δημιουργικά προβλήματα!
Πηγές:
- https://www.nationalgallery.org.uk/paintings/willem-kalf-still-life-with-drinking-horn
- http://am.adlibhosting.com/Details/collect/20371
- http://www.getty.edu/art/collection/artists/196/willem-kalf-dutch-1619-1693/
- ArtBook – Rembrandt (2006). Αθήνα: Ημερησία.
- Gombrich, E.H. (2000). Το Χρονικό της Τέχνης. Αθήνα: Μορφωτικό Ίδρυμα Μορφωτικής Τραπέζης.
- Ρηντ, Χ. κ.ά. (1986). Λεξικό Εικαστικών Τεχνών. Αθήνα: Υποδομή.
- Χόνορ, Χ. & Φλέμινγκ, Τζ. (1993). Ιστορία της Τέχνης, Τ. 3. Αθήνα: Υποδομή.