colormemory

Η χρωματική μνήμη

Κωνσταντίνα ΠατσιαλούArt in article, epatsialos.gr, independent.gr

19/11/2014

«Οι αγροί είναι πιο πράσινοι στην περιγραφή τους παρά στην πραγματικότητα. Τα άνθη, αν περιγράφονταν με φράσεις που καθορίζονται από τον χώρο της φαντασίας, θα είχαν χρώματα ανεξίτηλα που η ζωή των κυττάρων δεν επιτρέπει» [1].

Με αυτά τα λόγια ο ποιητής και συγγραφέας Φερνάντο Πεσσόα παρουσιάζει με έναν δικό του τρόπο στο «Βιβλίο της Ανησυχίας», στο οποίο υπογράφει ως Μπερνάρντο Σοάρες, την έννοια της χρωματικής μνήμης. Το φαινόμενο αυτό, με το οποίο έχω ασχοληθεί ξανά, αφορά στην αντίληψη του χρώματος ενός αντικειμένου, η οποία επηρεάζεται από την αποθηκευμένη στη μνήμη πληροφορία. Ο κάθε άνθρωπος όταν περιγράφει χρωματικά ένα αντικείμενο δεν αναφέρεται στο πραγματικό χρώμα, αλλά σε εκείνο που έχει αντιληφθεί σε προηγούμενη μάθηση.

Επιπλέον, ποτέ κανείς δεν μπορεί να είναι σίγουρος ότι ο διπλανός του βλέπει ένα ιδιαίτερο χρώμα με τον ίδιο τρόπο που το βλέπει και ο ίδιος. Κανείς δεν μπορεί να βιώσει την “ιδέα” που έχει κάποιος άλλος για ένα χρώμα. Κάθε άτομο έχει στη μνήμη του μία προσωπική “εικόνα” που αντιστοιχεί στο όνομα κάθε χρώματος. Ο ζωγράφος και θεωρητικός της τέχνης Josef Albers παρατήρησε ότι «αν κάποιος λέει κόκκινο και 50 άνθρωποι ακούν, αναμένεται ότι θα υπάρξουν 50 διαφορετικά κόκκινα στο μυαλό τους» [2].

Επομένως, όταν αναφερόμαστε σε ένα αντικείμενο π.χ. ένα μήλο, στο νου μας έρχεται ένα κόκκινο μήλο, που είναι διαφορετικό κόκκινο για τον καθέναν, αν και μήλα υπάρχουν σε διάφορες αποχρώσεις. Ακόμα, υπάρχουν χρώματα, όπως το πράσινο του γρασιδιού ή το μπλε του ουρανού, με τα οποία ο άνθρωπος είναι περισσότερο εξοικειωμένος και έχει δυνατή μνήμη χρώματος. Ωστόσο, σε όλες τις περιπτώσεις η σκέψη πηγαίνει σε κάποιο καθαρό και έντονο χρώμα, που ίσως και να μην το έχουμε δει ποτέ, ή τουλάχιστον δεν έχουμε δει μόνο αυτό, στο θέμα με το οποίο το συνδέουμε. Ο ουρανός δεν είναι πάντα γαλανός. Άλλωστε, ποιο είναι το γαλάζιο χρώμα του και ποια ώρα της μέρας καθορίζει τη χροιά του; Κατά τη διάρκεια ενός 24ώρου κι ανάλογα με τις μετεωρολογικές συνθήκες, ο ουρανός μπορεί να αποκτήσει χρώματα καθόλου αρεστά για την ψυχολογία μας. Αυτό σημαίνει ότι η μνήμη “προτιμά” να συγκεντρώνει εκείνη την πληροφορία που μυθοποιεί το θέμα και η οποία υπερισχύει της πραγματικότητας. Μία βόλτα στην εξοχή ακούγεται υπέροχη, όταν δεν αναφέρεται σε καφέ χωράφια αλλά συνδέεται με καταπράσινα λιβάδια. Γι’ αυτό ο Πεσσόα αρχίζει το παραπάνω κείμενό του γράφοντας: «Για να εκφράσω κάτι, διατηρώ την αρετή του και του αφαιρώ τον τρόμο» [3].

Τι συμβαίνει όμως όταν κάτι είναι άγνωστο; Πώς λειτουργεί τότε η μνήμη; Και τι χρώμα δίνει σε αντικείμενα, γεγονότα, καταστάσεις; Ο Πεσσόα θα απαντούσε: «Συνήθως δίνουμε στις ιδέες μας για το άγνωστο το χρώμα των εννοιών που έχουμε για το γνωστό» [4].

Με αυτή τη φράση απαντάται κι ένα άλλο ερώτημα που μου έχει δημιουργηθεί, σε μία προσπάθεια να αιτιολογήσω τις σκέψεις και τις πράξεις κάποιων (θέλω να πιστεύω λίγων): Ποιος είναι ο λόγος που ένας άνεργος, στον οποίο τάζουν ότι θα πιάσει δουλειά με 200-400 ευρώ, θα συνεχίσει να υποστηρίζει αυτούς που τον οδήγησαν στην ανεργία; Ο λόγος είναι η εξαθλίωση που υφίσταται εξαιτίας της ανεργίας. Ο άνεργος βασανίζεται, και προσπαθεί να ακουμπήσει όπου μπορεί, για να ξεφύγει από τη δυστυχία που βιώνει. Όταν του υπόσχονται εργασία, δίνει σε αυτή τα εξιδανικευμένα χρώματα της προσφοράς έργου. Μπορεί ο ουρανός να είναι γκρι, αλλά δεν βρέχει. Κι αφού δεν βρέχει θα μπορούσε ο ουρανός να είναι γαλανός. Σκέφτεται ότι ίσως τελικά να μην είναι εντελώς γκρι. Κάπου υπάρχει λίγο μπλε. Αυτό το λίγο γίνεται η νέα εμπειρία, η νέα μνήμη, που ο “ωφελούμενος” δεν θα την ξεχάσει και θα ξεχρεώσει τις “οφειλές” του.

«Μ’ αυτές τις μικρές παρανοήσεις γύρω από την πραγματικότητα κατασκευάζουμε τις ελπίδες και τις πεποιθήσεις μας, και ζούμε με κάποια ξεροκόμματα αποκαλώντας τα γλυκίσματα…» [5].

Συνεπώς, ο ουρανός θα είναι πλέον λίγο μπλε, όπως η εργασία γίνεται ημι-απασχόληση. Και αυτό το ψεύτικο είδος θα συνδέεται με την πραγματική έννοια της εργασίας δημιουργώντας μία νέα πραγματικότητα.

Στον αντίποδα των παραπάνω σκέψεων θα μπορούσε να πει κανείς ότι η εξιδανίκευση των χρωμάτων είναι μία αυτόματη λειτουργία της μνήμης, που ενισχύει θετικά την ψυχολογία του ανθρώπινου οργανισμού. Σε δύσκολες καταστάσεις, όπως αυτή της ανεργίας με το μαύρο χρώμα της αβεβαιότητας, οποιοδήποτε χέρι βοήθειας φαντάζει έγχρωμο, γιατί αναπόφευκτα η σύγκριση γίνεται πάντα μεταξύ των δύο καταστάσεων. Κάτι τέτοιο όμως δεν ακυρώνει το συμπέρασμα ότι η νέα πραγματικότητα είναι κατασκευασμένη.

Αυτές δεν είναι παρά οι δικές μου σκέψεις της ανησυχίας. Ανησυχώ για εκείνους που μπορούν να αρκεστούν στο λίγο, δημιουργώντας νέες θύμησες στα παιδιά τους. Ανησυχώ για τις νέες πραγματικότητες που γεννιούνται. Ανησυχώ για τα χρώματα, γιατί θέλω να είναι λαμπερά και δυνατά, όχι μόνο στη μνήμη μου, αλλά στον κόσμο γύρω μου. Ανησυχώ, αλλά δεν θα υποταχθώ σε κανέναν που θέλει να ξεθωριάσει τις αποχρώσεις του σύμπαντός μου.

 

Δημοσιεύθηκε στο independent.gr

Φωτογραφία: Πατσιαλός Βαγγέλης

Πηγές:

[1], [3], [4], [5]: Σοάρες Μπερνάντο (2004), Το Βιβλίο της Ανησυχίας (Τόμος Α΄), Αθήνα: Εξάντας και <http://www.scribd.com/doc/110059104/Fernando-Pessoa-The-Book-of-Disquiet>.

[2]: Holtzschue, L. (2011). Understanding Color: An Introduction for Designers. USA: John Wiley & Sons, Inc.