12/07/2016
Ο Μαξ Ερνστ (1891-1976) ήταν Γερμανός ζωγράφος και γλύπτης. Δεν σπούδασε ποτέ ζωγραφική παρά μόνο φιλοσοφία στο Πανεπιστήμιο της Βόνης, ωστόσο οι πίνακες και τα γλυπτά του τον ανέδειξαν σε έναν από τους σημαντικότερους υπερρεαλιστές καλλιτέχνες.
Ο Υπερρεαλισμός “εγκαινιάστηκε” από τον ποιητή Αντρέ Μπρετόν, ο οποίος όρισε το νέο καλλιτεχνικό κίνημα στο Μανιφέστο του Υπερρεαλισμού, το 1924, ως εξής: «Καθαρός ψυχικός αυτοματισμός, που επιχειρεί να εκφράσει προφορικά, γραπτά ή με οποιονδήποτε άλλον τρόπο, την πραγματική ροή της σκέψης. Πρόκειται για μια υπαγόρευση της σκέψης χωρίς κανέναν έλεγχο της λογικής και πέρα από κάθε αισθητική ή ηθική προκατάληψη…». Παρόλο που το Μανιφέστο αναφερόταν σχεδόν αποκλειστικά στην ποίηση και τη λογοτεχνία, η επίδρασή του ήταν μεγάλη και στους εικαστικούς κύκλους, διότι μιλούσε για καθολική χειραφέτηση των καλλιτεχνών από κάθε είδους αναστολές και περιορισμούς.
Στόχος των υπερρεαλιστών ήταν να αναμείξουν το λογικό με το άλογο, να χρησιμοποιήσουν τα όνειρα και το στοιχείο του τυχαίου, καθώς και έναν πέρα από κάθε αισθητική ή ηθική μέριμνα αυτοματισμό, ώστε οι αντίθετοι κόσμοι του ονείρου και της πραγματικότητας να μετασχηματιστούν σε μία νέα πραγματικότητα, μια υπερ-πραγματικότητα (sur-realité). Ο όρος «σουρεαλιστικό» επινοήθηκε από τον ποιητή Γκιγιώμ Απολλιναίρ το 1917, για να περιγράψει τη θεατρική του παρωδία Οι μαστοί του Τειρεσία. Σήμερα χρησιμοποιείται ορισμένες φορές και σε συσχετισμό με τις φανταστικές, τρομακτικές ή αλλόκοτες εικόνες που υπάρχουν στην τέχνη οποιασδήποτε εποχής.
Οι ιδεολογικές ρίζες του Υπερρεαλισμού βρίσκονται στην ψυχαναλυτική μέθοδο του Ζίγκμουντ Φρόυντ. Οι θεωρίες του Φρόυντ αποτέλεσαν το υπόδειγμα για την εξερεύνηση του ψυχικού κόσμου και την κατάδυση στο ασυνείδητο των συγγραφέων και των καλλιτεχνών. Επηρεασμένοι από τις φροϋδικές μεθόδους, πολλοί από τους υπερρεαλιστές διακήρυτταν πως δεν είναι δυνατόν να δημιουργηθεί τέχνη όταν η λογική είναι εντελώς σε εγρήγορση. Έλεγαν πως η λογική μάς δίνει την επιστήμη, όμως μόνο η απουσία της λογικής μάς δίνει την τέχνη.
Άλλωστε, ήδη στον Πλάτωνα συναντάμε την «ποιητική μανία», έναν από τους τύπους της «θείας μανίας», που ορίζεται από τον φιλόσοφο ως η μανία από τις Μούσες, η οποία είναι εντελώς απαραίτητη για την παραγωγή της άριστης ποίησης. Μας λέει ο Πλάτωνας πως όλοι οι μεγάλοι επικοί ποιητές δημιουργούν τα όμορφα ποιήματα, στηριγμένοι όχι πάνω σε τεχνική γνώση, αλλά επειδή υπάρχει μέσα τους και κυριαρχεί το θείο. Ο Δημόκριτος έλεγε ότι τα ωραιότερα ποιήματα είναι αυτά που συνθέτονται «μετ’ ενθουσιασμού και ιερού πνεύματος», και πως η ποίηση είναι αποκάλυψη πέρα από το λογικό και πάνω από το λογικό.
Οι υπερρεαλιστές επιζητούσαν νοητικές καταστάσεις που απελευθέρωναν το μυαλό από τον έλεγχο του συνειδητού, έτσι ώστε να έρθουν στην επιφάνεια εικόνες από το υποσυνείδητο. Το αποτέλεσμα μπορεί να φαίνεται παράξενο, αφύσικο, ακόμα και αποκρουστικό για εκείνον που δεν γνωρίζει. Αν όμως αυτός ξεπεράσει τις προκαταλήψεις του και αφήσει τη φαντασία του ελεύθερη, ίσως μπορέσει να συμμεριστεί το παράξενο όνειρο του καλλιτέχνη.
Με έναν τέτοιο τρόπο καλούμαστε να απολαύσουμε τον πίνακα του Ερνστ The Cocktail Drinker (1947, 115,6×73 cm, Kunstsammlung Nordrhein-Westfalen, Düsseldorf, Germany). Αντιλαμβανόμαστε μία ανθρώπινη φιγούρα που με το ένα χέρι κρατά ένα ποτήρι κοκτέιλ, ενώ με το άλλο στηρίζει ελαφρά τη βάση του ποτηριού. Πρόκειται για μία συνηθισμένη στάση του σώματος (π.χ. σε ένα πάρτυ) που δεν περιγράφει λεπτομερώς μία κατάσταση ή ένα πρόσωπο. Η αντιπαράθεση των άσχετων μεταξύ τους μορφών (σε καφέ-ώχρα αποχρώσεις για τις φυσικές και σε μπλε τόνους για τις γεωμετρικές) δημιουργούν έναν φανταστικό χαρακτήρα. Οι φόρμες που περιβάλλουν αλλά και που δομούν το σώμα του Cocktail Drinker, ταλαντεύονται από παραστατικές έως αφηρημένες. Διακοσμητικά στοιχεία έρχονται σε πλήρη αντίθεση με γεωμετρικά σχήματα. Τα όρια είναι ασαφή, διαλύονται, και ο χώρος βρίσκεται σε συνεχή ροή.
Ο Ερνστ υπήρξε ο πρώτος που εφάρμοσε με μεγάλη επιτυχία τις φροϋδικές ιδέες στην τέχνη, και κυρίως την αντίληψη ότι τα μηνύματα που υπαγορεύει το υποσυνείδητο αποτελούν πολύτιμη πηγή έμπνευσης του καλλιτέχνη και απελευθερώνουν τις δημιουργικές του δυνάμεις. Ας ετοιμάσουμε το αγαπημένο μας κοκτέιλ, και απολαμβάνοντάς το, με τις γεύσεις και τα αρώματα να πλημμυρίζουν τις αισθήσεις, ας αντικρίσουμε τον πίνακα του Ερνστ. Ίσως τότε αναγνωρίσουμε την υπερ-πραγματική μορφή του έργου.
Πηγές:
http://www.kunstsammlung.de/en/discover/collections/emuseum-sammlung.html?frameUrl=%2FeMuseumPlus
Gombrich, E.H. (2000). Το Χρονικό της Τέχνης. Αθήνα: Μορφωτικό Ίδρυμα Μορφωτικής Τραπέζης.
Ρηντ, Χ. κ.ά. (1986). Λεξικό εικαστικών τεχνών. Αθήνα: Υποδομή.
Χόνορ, Χ. & Φλέμινγκ, Τζ. (1993). Ιστορία της Τέχνης, Τ. 4. Αθήνα: Υποδομή.