Self-Portrait with Dr. Arrieta

Κωνσταντίνα ΠατσιαλούArt in article, huntingspirits.tv

Ο Francisco José de Goya y Lucientes (1746-1828) υπήρξε ο μεγαλύτερος Ισπανός ζωγράφος της εποχής του. Κατέχει μία μοναδική θέση στην Ιστορία της Τέχνης και συχνά αναφέρεται τόσο ως Μεγάλος Καλλιτέχνης του παρελθόντος (Old Master) όσο και ως ο πρώτος αληθινά σύγχρονος καλλιτέχνης. Ο Goya ήταν ένας καταπληκτικός παρατηρητής του κόσμου και ζωγράφος με μεγάλη εκφραστική ικανότητα. Το έργο του κάλυψε μία περίοδο άνω των 60 ετών, από τα τέλη του 17ου μέχρι τις αρχές του 18ου αιώνα, με μαζική παραγωγή, ένα ευρύ φάσμα θεμάτων και πολυάριθμες τεχνικές. Οι ελαιογραφίες, τα χαρακτικά, τα σκίτσα, οι λιθογραφίες παρήχθησαν με τέτοια ένταση, που φαίνεται να μην ικανοποιούσαν ποτέ πλήρως τις φιλοδοξίες του καλλιτέχνη. Αποτύπωσε αρκετές φορές στους καμβάδες του τις θηριωδίες του Ισπανικού πολέμου έναντι στην εισβολή του Ναπολέοντα, ενώ οι βαριές ασθένειες από τις οποίες προσβλήθηκε έδωσαν δραματική ένταση στις δημιουργίες του. Η εξερεύνηση των σκοτεινών δυνάμεων του Goya στο δικό του υποσυνείδητο, προίκισε την τέχνη των εξπρεσιονιστών και των σουρεαλιστών του 20ου αιώνα.

Το έργο του Goya χωρίζεται σε δύο περιόδους. Αρχικά, τα θέματά του ήταν συμβατικά, μέσα από τα οποία ο καλλιτέχνης αποδεικνύει την αξία του. Ευνοούμενος της βασιλικής αυλής, έγινε επίσημος ζωγράφος της το 1786. Ήταν δημοφιλής για τα πορτρέτα του, παρά το γεγονός ότι δεν έκανε καμία προσπάθεια να κολακεύσει τα πρόσωπα που ζωγράφιζε. Η δεύτερη περίοδος δείχνει τα σημάδια της σοβαρής ασθένειάς του, από την οποία επηρεάστηκε στα νιάτα του και που τον οδήγησε σε πλήρη κώφωση, όταν ήταν 46 ετών. Στη διάρκεια της ανάρρωσής του, ο Goya διάβασε τους φιλοσόφους του Διαφωτισμού, οι οποίοι υποστήριζαν ότι τα ανθρώπινα ζητήματα πρέπει να διέπονται από την ορθή κρίση και επιστήμη, όχι την παράδοση ή δεισιδαιμονία, και να εμπνέουν σύγχρονες ιδέες για τη δημοκρατία και την ισότητα. Ο καλλιτέχνης ζωγράφισε μία σειρά μικρών έργων εν είδει θεραπείας ή και για να κρατά απασχολημένες τις σκέψεις του. Οι πίνακες αυτοί αντιπροσωπεύουν ένα είδος οριοθέτησης στο έργο του Goya, και είναι πλέον φανερή η αλλαγή στο ύφος του, που χαρακτηρίζεται από μεγαλύτερη τάση για εσωτερικότητα. Από το 1793, οι μορφές του Goya ανήκουν σε έναν άλλον κόσμο και τα θέματά του διερευνούν ολοένα και περισσότερο την ανθρώπινη ύπαρξη. Η τέχνη του ενσαρκώνει την έμφαση του Ρομαντισμού στην υποκειμενικότητα, τη φαντασία και το συναίσθημα.

Ο Ρομαντισμός αποτελεί ένα σύνολο από διαφορετικές απαντήσεις σε μία συνεχώς μεταβαλλόμενη κατάσταση που είχε διαμορφωθεί στις αρχές του 19ου αιώνα. Χαρακτηρίζει όχι ένα καλλιτεχνικό στυλ, αλλά περισσότερο μία πνευματική στάση, η οποία όμως μπορεί να επηρεάσει ένα στυλ. Δεν γεννήθηκε ως αντίδραση ή μετεξέλιξη σε κάποιο παλιότερο ύφος ή προηγούμενη τάση. Κοινό στοιχείο όλων των ρομαντικών είναι η επιθυμία τους να κρίνουν την τέχνη, σύμφωνα με την ευαισθησία του ατόμου. Οι ρομαντικοί ακολουθούν μόνο τη φωνή της ψυχής τους, νοσταλγούν τον παλιό καλό καιρό, στρέφονται προς τη φύση και εμπνέονται από θρύλους και ηρωικές εποχές. Εκφράζουν τις ιδέες, τους φόβους, τις ελπίδες, την ποικιλομορφία των συναισθημάτων τους και δίνουν έμφαση στην υποκειμενική ευαισθησία και τη φαντασία.

Το 1819, ο Goya αρρώστησε βαριά για δεύτερη φορά και ο γιατρός του, ο Eugenio Garcia Arrieta, τον φρόντισε και τον γιάτρεψε. Στην ανάρρωσή του, φιλοτέχνησε τον πίνακα Self-Portrait with Dr. Arrieta (1820, 114.62 x 76.52 cm, Minneapolis Institute of Arts, Minneapolis, Minnesota, USA), που απεικονίζει τον γιατρό να περιθάλπει τον ασθενή του, δηλαδή τον ίδιον τον καλλιτέχνη. Στη συγκινητική αυτή αυτοπροσωπογραφία παρατηρούμε την αντίθεση στους δύο χαρακτήρες. Το πρόσωπο του Goya είναι σχεδόν τόσο χλωμό όσο τα σεντόνια, σε αντιδιαστολή με τη ροδοκόκκινη επιδερμίδα του γιατρού -εικόνα που αντιπροσωπεύει την υγεία. Ακόμα και η ρόμπα του ζωγράφου είναι μια μουντή σκιά από το φωτεινό πράσινο χρώμα του παλτού του γιατρού. Ο Goya είναι τόσο αδύναμος που δεν μπορεί να πιει από το ποτήρι χωρίς βοήθεια, εν αντιθέσει προς την αυτοπεποίθηση και την αποφασιστικότητα του φίλου του να θεραπεύσει τον ασθενή του. Με το αριστερό του χέρι στηρίζει τον ώμο του Goya και τον κρατά όρθιο, ενώ με το δεξί του χέρι προσφέρει ένα ποτήρι που περιέχει φάρμακο.

Καθώς ο γιατρός ενθαρρύνει τον ασθενή του πιει το ποτό που θα τον γιατρέψει, οι σκιώδεις φιγούρες στο παρασκήνιο μοιάζουν με κακούς οιωνούς. Οι μελετητές υποστηρίζουν ότι οι μυστηριώδεις παρατηρητές-μάρτυρες είναι είτε οι υπάλληλοι του Goya και ένας ιερέας ή τα δαιμονικά πνεύματα που κατοικούν στα πυρετικά όνειρά του. Μία άλλη ερμηνεία αναφέρει ότι πρόκειται για μορφές που βρίσκονται στο όριο μεταξύ ζωής και θανάτου, έτοιμοι να διεκδικήσουν ένα ακόμα από τα θύματά τους. Ο Goya είναι ένας άνθρωπος με αγωνία, που βιώνει την πιο συγκλονιστική στιγμή της ζωής του. Βρίσκεται στα πρόθυρα να υποκύψει στη νόσο του. Παρά τις πιθανότητες που δεν φαίνεται να είναι υπέρ του ασθενούς, ο Dr. Arrieta με τη συμπόνια και τη φροντίδα του μοιάζει σίγουρος για τις ιδιότητες του καφεκόκκινου τονωτικού ποτού. Αν και δεν ξέρουμε το περιεχόμενο του ποτηριού, σε αυτό ο καλλιτέχνης εναποθέτει την πίστη του και ο γιατρός τη σιγουριά ότι θα σώσει τον ασθενή του. Ο Dr. Arrieta γυρνά την πλάτη σε κάθε μορφή που αντιτίθεται στο έργο του, και προβάλλει το θαυματουργό ποτό, το οποίο κρατά σφιχτά και με βεβαιότητα στα χέρια του.  

Ο Goya ανέκαμψε, για να ζήσει άλλα οκτώ χρόνια και να παράγει πολλά ακόμα έργα, συμπεριλαμβανομένου αυτού του αφιερωματικού δώρου για τον γιατρό του, όπου φαίνεται πως ο ζωγράφος γνώριζε πάρα πολύ καλά την ασθένειά του. Στο κάτω μέρος του πίνακα είναι γραμμένα λόγια ευγνωμοσύνης: «Ο Goya ευχαριστεί τον φίλο του Arrieta για την εξειδικευμένη φροντίδα που του πρόσφερε και του έσωσε τη ζωή από μια οξεία και επικίνδυνη ασθένεια, από την οποία υπέφερε στο τέλος του έτους 1819, όταν ήταν εβδομήντα τριών ετών. Τον ζωγράφισε το 1820».

Η παραπάνω επιγραφή δίνει στον καμβά τον χαρακτήρα ενός ex-voto, ενός αναθήματος όπου εκφράζεται η ευγνωμοσύνη για τη σωτηρία από μια συμφορά-καταστροφή. Δεν είναι δηλαδή ζωγραφισμένη ως memento mori, που υπενθυμίζει το αναπόφευκτο του θανάτου. Και ενώ ο πίνακας θεωρείται ευχαριστήρια προσφορά προς τον Dr. Arrieta, μπορεί επίσης να είναι και μια δήλωση ελπίδας -ή λογικής, με τη μορφή της σύγχρονης ιατρικής- ότι ενδεχομένως ο κόσμος να μπορεί να γίνει ένα καλύτερο μέρος τελικά.

Πηγές: